Bir binanın yıkılması veya yenilenmesi gerekliliği çeşitli nedenlerle ortaya çıkar. Her binanın yapım yöntemi ve malzeme özelliğine bağlı olarak bir teknik ömrü vardır. Bir mühendis-mimar, belki de ömrü 80-100 yıl olan bir bina tasarlayacaktır. Ancak doğal olarak bu bina ömrünün sonuna geldiğinde, yerleşim için veya çevresindeki bitişik binalar için tehlikeli hale gelebilir. Diğer nedenler ise yenilerinin eski yapıların yerini almasıdır. Yapı stabilitesini kaybetmiştir veya deprem, heyelan, taşkın, yangın gibi afetler sunucu yapısal hasarlı olabilir.
Ülkemiz açısından bakıldığında da yaşanan oldukça büyük depremler sonrası geniş bir coğrafyamızdaki hasarlı binaların hızla yıkılarak enkazın ortadan kaldırılması gereği bu konunun önemini çok daha artırmıştır. Keza yaygın ve etkili fay hatları nedeniyle Marmara bölgesi başta olmak üzere risk altında bulunan tüm yerleşim birimlerimizde “Kentsel Dönüşüm ya da Yenilenme” gereksinimi nedeniyle oldukça büyük miktarlardaki yapı stokumuzun yıkılması da zorunlu hale gelmiştir.
Yüksek yapıların yıkımında en önemli yöntem; disiplinler arası bir uzmanlık gerektiren kontrollü patlatma yöntemidir. Ancak bu tür bir yıkımın da deneyimli uzman kişi ve kuruluşlar tarafından teknik, ekonomik, çevre dostu ve güvenlikli bir yaklaşımla hazırlanan özel bir mevzuat hükümleri çerçevesinde gerçekleştirilmesi esastır. Bu nedenle öncelikle konunun teknik boyutunun yanında, idari, sosyal, finansal ve çevresel boyutlarının da tanımlanması zorunludur. Deprem başta olmak üzere, çeşitli nedenlerle hasar görmüş olan bina ve tesislerin patlatma ile yıkımı konusu çok daha farklı riskler taşıması nedeniyle özel olarak yetki ve sorumlulukların tanımlanması ve olası risklerin paylaşılması esasına dayanmalıdır.
Deprem hasarlı bina patlatmalı yıkım sisteminde olası riskler
Yaşadığımız depremler sonucu hasar gören yapıların patlatmalı yıkım işlemlerinde, güvenlik standartlarının korunması ve çevre hassasiyetinin gözetilmesi büyük önem taşımaktadır. Geçmiş deneyimler, bu alanda atılacak adımların yalnızca can ve mal güvenliği açısından değil, aynı zamanda toplumun genel güvenliği ve geleceği açısından da hayati bir öneme sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Ülkemizde yaşadığımız asrın depremleri sonrası bölgedeki çok sayıdaki hasarlı yapıların patlayıcı madde kullanılarak yıkımına başlanmıştır. Ancak bu faaliyetlerde; teknik, güvenlik ve çevre dostu yapılabilirlik ölçülerinden çok ticari kaygıların öne çıktığı, süreçte yer alan aktörlerin yetkinliklerinin sorgulanır olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum aşağıda değinilen bazı risklerin yaşanmasına neden oluyor.

1- Hasarlı yapılarda uygun nitelikte tasarım ve planlama yapılabilmesinin zorluğu nedeniyle yapıların durumuna, zemin koşullarına ve çevre etkileşimlerine göre en uygun yıkım yöntemlerinin belirlenememesi
2- Başarısızlık korkusu ile yapıya çok fazla miktarda patlayıcı madde şarjı yapılması
3- Binaların hazırlanması sürecinde olası artçı depremler yaşanmasının getireceği risklerin bulunması
4- Riskli hasarlı bina yıkımlarında kat sayısı ve yapının durumuna göre uygun yüklenici alt yüklenici gibi yetkinliklerin olmaması
5- Uygun nitelik ve niceliklerde patlayıcı konfigürasyonunun kullanılmaması
6- Uygun olmayan, hatalı delik çapı ve delme makinalarının operasyonlarda kullanılması
7- Kontrolsüz ve gereğinden fazla delik delme operasyonları nedeniyle hasarlı yapının kendiliğinden ani çökme riskinin bulunması
8- İşin hızlandırılması ve aciliyeti sebebiyle planlama, denetim eksikliği sonucu güvenlik ve çevre koruma önlemlerinin göz ardı edilmesi
9- Hasarlı yapılardaki patlatmalı yıkım işlemleri sırasında işçi sağlığı ve güvenliği standartlarının hesaplanabilir riskler kapsamında yeterince uygulanamaması
10- Yıkım sırasında oluşacak titreşim nedeniyle yakındaki sağlam tesis ve yapılara hasar verme olasılığı
11- Yıkım sistematiğinde yer alacak tüm aktörlerde ticari kaygıların öne çıkması olasılığı
12- Hasarlı yapı yıkımları ile ilgili bilimsel yaklaşımların öne çıkmasını sağlayacak yeterli nitelikte finansman ve sigorta sisteminin bulunmaması
Yapılması gerekenler
Halen uygulanagelmekte olan modeldeki riskler bir yana bırakılacak olursa; yüksek yapılarda patlatmalı yıkım işlemleri daha güvenli, çevre dostu ve toplumsal olarak kabul gören yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Ancak bu alandaki faaliyetlerin koordinasyonu ile uygulamaya yönelik karar süreçlerinin bilimsel ölçülere dayandırılması da göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle gelecekte bu alanda yeni sorunların yaşanmaması için yetkili kurum ve kuruluşlar aşağıdaki hususlara öncelik vermelidirler.
- Artçı depremlerin sürmekte olduğu dikkate alındığında çok ağır hasarlı yapıların yıkımında can ve mal güvenliği açısından kesinlikle patlayıcı ile bina yıkımından kaçınılmalıdır.
- Orta hasarlı yapıların yıkımını hızlandırmak amacıyla, her bir yapının hasar durumu yeniden uzman bilirkişilerce tanımlanmak suretiyle patlayıcı mühendisliği ilkeleri kontrollü olarak uygulanmalıdır.
- Yeni yerleşim lokasyonlarındaki sağlam kaya birimlerinde temel ve alt yapı kazılarında mutlaka “Patlayıcı Mühendisliği” ilkeleri uygulanmalıdır.
- Patlatmalı bina yıkımı konusundaki mevzuat, boşaltılmış, izole edilmiş olan deprem alanlarındaki bina ve tesisler için esnetilmelidir. Bu amaçla ilgili tüzük ve yönetmeliklerde gerekli revizyonlar hızla yapılmalıdır.
- Yapı yıkımı için patlayıcı madde kullanım izin belgesi kapsam (koşullara uygun olarak parsel, ada veya tercihen bölge bazlı olarak düzenlenebilmesi) ve süreci tanımlanmalıdır.
- Bu çerçevede “Patlayıcı Mühendisliği” başta olmak üzere konuyla ilgili diğer uzman kişi ve kuruluşlardan oluşan, süreç yönetiminde rol üstlenecek bir alt kurul kurulmalıdır. Oluşturulan bu kurul vasıtası ile “Bina Yıkım Yönetmenliği” ile ilgili diğer mevzuatta gerekli düzenlemeler yapılarak “Kontrollü Patlatmalı Yapı Yıkım Kılavuzu ve Kuralları” oluşturulmalıdır.
- Kontrollü yıkım için kamu adına müşavirlik ve proje kapsamlı görev yapacak “Yetkili Patlayıcı Mühendisliği Tüzel Kuruluşlar” oluşturulmalıdır.
- Deprem hasarlı yapı yıkımı uygulamaları için “Yetkili Patlayıcı Mühendisliği Tüzel Kuruluş” hizmetlerine yönelik finansman kaynaklarının kamu tarafından karşılanmasını sağlayacak bir mekanizma oluşturulmalıdır.
- Tüm bu iş ve işlemlerle ilgili karar süreçleri; “Patlayıcı Mühendisliği” uzmanlık alanıyla genişletilmiş olan “Türkiye Ulusal Risk Kalkanı” modelinde ele alınmalıdır.